Συγχαρητήρια για την πρωτοβουλία της εκδήλωσης στους διοργανωτές και νομίζω ότι κάθε μέρα που περνάει, εδώ και δύο χρόνια, όπου ενεπλάκην κι εγώ κεντρικά σε αυτήν την ιστορία, αρχίζουμε και διαπιστώνουμε ότι το σποράκι που είχαμε ρίξει εδώ και δεκαετίες, πια, αρχίζει και φυτρώνει και είμαι πολύ αισιόδοξος ότι θα αποδώσει καρπούς.
Σήμερα θα μου επιτρέψετε να μην εστιάσω στο περιβαλλοντικό αποτύπωμα αλλά να εστιάσω στο οικονομικό αποτύπωμα της Κυκλικής Οικονομίας. Και το λέω αυτό γιατί δημιουργείται συχνά η παρανόηση ότι αυτό που πάμε να κάνουμε για να προστατέψουμε το περιβάλλον θα δημιουργήσει ένα επιπλέον κόστος. Δεν είναι καθόλου επιπλέον κόστος και όπως θα εξηγήσω στην τοποθέτηση μου, είναι μια τελείως διαφορετική θεώρηση κι ένα εφαλτήριο για οικονομική ανάπτυξη.
Θα ξεκινήσω μια ιστορική προσέγγιση διότι ίσως ξεχνάμε, ότι επί χιλιάδες χρόνια και ιδιαίτερα και τα πρώτα χρόνια του καπιταλισμού, δηλαδή τουλάχιστον τον πρώτο αιώνα, μέχρι μεταπολεμικά, δεν υπήρχε η έννοια της γραμμικής οικονομίας, η οικονομία ήταν κυκλική. Γενικά, επειδή οι πληθυσμοί ήταν κυρίως και αγροτικοί, αλλά και στην μεταποίηση, προσπαθούσαν να αξιοποιήσουν τα πάντα.
Η έννοια της γραμμικής οικονομίας ξεκινάει μεταπολεμικά, όπου συνειδητοποιούμε ότι το μοντέλο «εξορύσσω-παράγω-καταναλώνω-πετάω» δημιουργεί έναν καινούργιο κύκλο οικονομικό, έναν επιπλέον οικονομικό κύκλο. Άρα όσο πιο πολύ πετάω τόσο πιο πολύ κερδίζω, τόσο πιο πολύ μεγαλώνει το ΑΕΠ τόσες περισσότερες θέσεις εργασίας. Άρα απαξιώθηκε το καλομανταρισμένο σακάκι που παλιά ήταν ακόμα και σε ανώτατους λειτουργούς, ή το σολιασμένο παπούτσι, και πήγαμε στο τι πετάμε, ακόμα και αυτό που απλά βγήκε εκτός μόδας. Είναι καινούργιο μοντέλο, το γραμμικό μοντέλο. Αλλά το γραμμικό μοντέλο απέκτησε πολύ γρήγορα τα όρια του. Θα θυμίσω, ότι η πρώτη κρίση, η οικονομική μεταπολεμική, είναι η κρίση πράσινης οικονομίας, είναι η κρίση η πετρελαϊκή, το 1972.
Αλλά επιτρέψτε μου να σας διαβάσω, μιαν πολύ αξιόλογη αναφορά στο Κογκρέσο, προς τον τότε υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ, στις 10 Σεπτεμβρίου του 1953, είκοσι ολόκληρα χρόνια πριν την πετρελαϊκή κρίση: «Με την μεταφορά του κέντρου βάρους του παγκόσμιου πετρελαίου, από τις ΗΠΑ στην Μέση Ανατολή, τα ζητήματα της τιμής και της προσφοράς μπορεί τελικά να καθορίζονται στον αραβικό κόσμο και ενδέχεται να έρθει η δυσάρεστη στιγμή κατά την οποία τα αραβικά έθνη θα διπλασιάσουν τις τιμές του πετρελαίου και θα την βγάλουν καθαρή». Αυτή είναι μια προειδοποίηση είκοσι ολόκληρα χρόνια πριν την πετρελαϊκή κρίση, λίγα χρόνια μετά τον πόλεμο.
Άρα κάποιοι άνθρωποι έβλεπαν από τότε ότι τουλάχιστον για τις αναπτυγμένες οικονομίες, αυτή η εξάρτηση από τις πρώτες ύλες εκτός των βασικών μητροπόλεων της παραγωγής, ήταν ένα πάρα πολύ επικίνδυνο παιχνίδι. Το οποίο το βιώσαμε πολύ αργότερα, είκοσι χρόνια μετά, όταν η Βρετανία αναγκάστηκε και μπήκε στο ΔΝΤ, ακριβώς «χτυπημένη» από αυτήν την κρίση. Ανέφερα αυτήν την φράση, την πάρα πολύ χαρακτηριστική, για το πόσο ισχυρό είναι το οικονομικό αποτύπωμα όταν έχεις κακή διαχείριση των πόρων. Για να θυμίσω λίγο τα δύο μοντέλα: η μόνη διαφορά των δύο μοντέλων δεν βρίσκεται μόνον στο ότι στο δεύτερο μοντέλο της Κυκλικής οικονομίας δεν έχουμε πόρους από την φύση, απλά προσπαθούμε αυτούς τους πόρους να τους εντάσσουμε συνεχώς μέσα στον οικονομικό κύκλο, δηλαδή να μην υπάρχει ει δυνατόν η έννοια του αποβλήτου, να μπορούμε, δηλαδή, να χρησιμοποιούμε τα απόβλητα μιας επιχείρησης, τα υποπροϊόντα, ως πρώτη ύλη για μια άλλη επιχείρηση. Και αυτό το ζεύγος να δημιουργήσει και να δρα πολλαπλασιαστικά.
Αυτή, ουσιαστικά, είναι η διαφορά της γραμμικής οικονομίας από την Κυκλική. Και φυσικά, για να πάμε και στο μοντέλο της πρόληψης, βλέπω αυτά τα γνωστά μπουκαλάκια (πλαστικά) πάνω στο τραπέζι, στα οποία ξέρετε ότι η χώρα μας έχει αν θαυμάσιο νερό, ίσως πολύ καλύτερο από αυτό που έχουν μέσα τα μπουκάλια, έτσι αντί να αγοράζουμε νερό αγοράζουμε πλαστικό, αντί να αγοράζουμε μπύρες, αγοράζουμε αλουμίνιο, αντί να αγοράζουμε λεπίδα για να ξυριστούμε να αγοράζουμε – κάνω και μια μελέτη γι’ αυτό αυτές τις ημέρες – ολόκληρο πλαστικό κι έναν αφρό, που ουσιαστικά είναι σαπούνι, μέσα σε μια μεταλλική συσκευασία, η οποία και δεκαπλασιάζει το κόστος ξυρίσματος.
Σήμερα η Κυκλική Οικονομία επανέρχεται δυναμικά στο προσκήνιο. Θα αναφέρω δύο περσινά παραδείγματα: ο Σύνδεσμος Ελληνικών Βιομηχανιών αφιέρωσε το συνέδριο του στην Κυκλική Οικονομία, ο ΟΟΣΑ, στην διετή του συνάντηση, τον Σεπτέμβριο, την αφιέρωσε σε δύο ζητήματα: Στην Κλιματική Αλλαγή και στην Κυκλική Οικονομία. Επιτρέψτε μου να σας αναφέρω μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα, που αναφέρθηκαν σε αυτήν την συνάντηση στο Παρίσι, στην οποία παραβρέθηκα: το ένα προέρχεται από την Rolls Royce η οποία μας ανέπτυξε ότι πλέον δεν πουλάει κινητήρες αεροπλάνων, όπως έκανε παλιά, έχει μια ισόβια σύμβαση με τους πελάτες της, άρα συνεχώς παίρνει πίσω κινητήρες που έχουν παλιώσει, τους εκσυγχρονίζει και τους παραδίδει πίσω. Υπάρχει μια ισόβια σχέση του παραγωγού με τον πελάτη του. Οραματιστείτε, λοιπόν, ότι αγοράζετε αυτή τη στιγμή ένα ψυγείο από έναν προμηθευτή, το οποίο έχει έναν μέσο όρο, διάρκεια ζωής, δεκαπέντε χρόνια, αλλά έχετε ένα ισόβιο συμβόλαιο. Που σημαίνει ότι σε τακτά χρονικά διαστήματα, αυτή η εταιρεία παίρνει πίσω το παλιό σας ψυγείο, σας δίνει ένα άλλο ψυγείο, της τελευταίας τεχνολογίας. Το οποίο είναι έτσι σχεδιασμένο, όπου τουλάχιστον τα βασικά του μέρη, του σχεδιασμού, να μπορούν να επαναχρησιμοποιηθούν και διαρκώς αυτή η συσκευή να είναι καινούργια.
Εάν σκεφτείτε με οικονομικούς όρους θα διαπιστώσετε ότι αυτή η εταιρεία γλιτώνει πάνω από το 80% του κόστους του σημερινού ψυγείου, διότι έχει εξασφαλίσει με αυτόν τον τρόπο όλο το μάρκετινγκ και όλη την διαδικασία πώλησης. Σκεφτείτε και μιαν άλλη παράμετρο: Με την αρχή της εγγύτητας, αυτές οι διαρκές αναβαθμίσεις αυτής της συσκευής θα είναι στον τόπο κατανάλωσης και όχι στον τόπο παραγωγής. Που σημαίνει πολύ μεγάλη αποκέντρωση της μεταποίησης.. Ήδη κάποιες εταιρείες ηλεκτρονικών συσκευών το κάνουν και αναβαθμίζουν διαρκώς τα συστήματα τους, ώστε ο πελάτης να έχει διαρκώς καινούργια συστήματα. Αυτό το μοντέλο εάν το επεκτείνουμε σε όλη την αγορά, θα διαπιστώναμε ότι δημιουργείται ένας κύκλος εργασιών που ποτέ δεν τον είχαμε ονειρευτεί.
Θα αναφέρω, τώρα μερικά πολύ καλά παραδείγματα από τον πρωτογενή τομέα: Από αναφορές των ελλήνων κτηνοτρόφων λέμε ότι τα ολλανδικά σφαγεία το 40% του κέρδους τους, το έχουν από τα υποπροϊόντα. Αυτά εδώ στην Ελλάδα, πετάγονται, και μερικές φορές πετάγονται και σε ρεματιές. Συγκρατείστε το νούμερο, το 40%… Επειδή όταν πηγαίνει το ζώο για σφαγή, τα αυτιά, οι τρίχες, το δέρμα, τα οποία σε μια κλασσική λογική, «κρατάω μόνον την μπριζόλα και πετάω το οτιδήποτε άλλο, δεν με ενδιαφέρει» αξιοποιούνται. Εδώ, μπαίνει το κρίσιμο ζήτημα του μεγέθους που θα μου επιτρέψετε να αναφερθώ λίγο αργότερα.
Σήμερα δίνουμε μάχη για εξηλεκτρισμό των σταβλικών μας εγκαταστάσεων. Αν μιλάμε για γάλα σοβαρό και τυποποιημένο πρέπει να έχει ψυγείο, άρα πρέπει ο στάβλος εκεί που το γάλα παράγεται να έχει σύγχρονο μηχάνημα και φυσικά ψύξη. Εδώ, λοιπόν, το να εξηλεκτρίσουμε εμείς με τον παραδοσιακό τρόπο, να πάει η ΔΕΗ, σε κάθε ραχούλα, είναι τρομακτικό κόστος. Είναι υποπολλαπλάσιο κόστος το να βάλουμε ΑΠΕ σε αυτές τις εγκαταστάσεις και ακόμα κι αν βάλουμε μικρές μονάδες βιοαερίου κτλ.
Το βιοαέριο είναι πάρα πολύ σημαντικό ζήτημα. Αυτή τη στιγμή, το μεγαλύτερο πρόβλημα στον κάμπο της Μεσσηνίας, πριν από 2 μήνες, όπως και κάθε χρόνο, είναι τα πυρηνελαιουργεία και τα καψίματα από τα λιόκλαδα. Αυτά είναι χρυσός, είναι προϊόντα που θα μπορούσαν να θερμάνουν όλα τα δημόσια κτίρια της Μεσσηνίας και να λύσουμε έτσι με ένα σμπάρο δύο τρυγόνια, να λύσουμε δύο προβλήματα. Και θα ήθελα να το σκεφτούμε λίγο στρατηγικά: Αυτή τη στιγμή υπάρχει μια παρά πολύ καλή πρωτοβουλία να μετατρέπουμε την βιομάζα σε ενέργεια. Εξαιρετική πρωτοβουλία, προσωπικά είμαι υπέρμαχος. Σας ανοίγω, όμως, ένα δεύτερο παράθυρο, το να παράγουμε με τα ίδια υλικά, και των σφαγείων και τα υποπροϊόντα (κλαδέματα και όλα τα οργανικά υλικά) να παράγουμε biodiesel. Γίνεται αυτό, η τεχνολογία είναι όχι μονάχα ρεαλιστική αλλά έχει και πολύ άμεση απόσβεση διότι το ντίζελ που παράγεται αποσβήνεται από κάθε εταιρεία κάτω από τα δέκα χρόνια, περίπου στα 6-7 χρόνια, που σημαίνει ότι είναι μια καλή επένδυση, από οικονομικής άποψης.
Γιατί επιμένω στο diesel; Η Ελλάδα, καλώς ή κακώς, με έναν λάθος σχεδιασμό, εδώ και δεκαετίες, εγκατέλειψε τον σιδηρόδρομο, το φθηνότερο μέσο μεταφοράς, και έχει εστιάσει στα ελαστικοφόρα οχήματα και τους αυτοκινητόδρομους. Δεν είναι απλό, αλλά θα γίνει, την επόμενη δεκαετία-δεκαπενταετία, να εξηλεκτρίσουμε τις μεταφορές μας. Μπορούμε να παράγουμε ηλεκτρικό ρεύμα από άλλες πηγές, όπως για παράδειγμα από αιολική ενέργεια ή και από αστικά απόβλητα, αλλά diesel, είναι δύσκολο. Όταν θα πάμε να απανθρακοποιήσουμε τις μεταφορές μας, το diesel θα το χρειαστούμε. Στρατηγικά, λοιπόν, και δεν λέω κάθε βιομάζα να την μετατρέψουμε σε diesel, γιατί αυτό δεν είναι πάντα εφικτό, αλλά όπου είναι δυνατόν, σε έναν ενεργειακό σχεδιασμό απανθρακοποίησης το diesel θα έπρεπε να είναι και αυτό σημαντική προτεραιότητα όπου η τεχνολογία επιτρέπει να παράγεται από προϊόντα οργανικά, είτε αστικά είτε κυρίως του πρωτογενούς τομέα.
Όλα αυτά ακούγονται ρόδινα, θα ήθελα όμως να κλείσω με τις προκλήσεις: Δεν είναι τόσο απλά να γίνουν αυτά, δεν σημαίνει ότι όλα είναι στρωμένα με ροδοπέταλα. Όπως καταλαβαίνετε το μεγάλο πρόβλημα στο να κάνουμε πραγματικότητα όλα αυτά που οραματιζόμαστε, είναι η μεγάλη διασπορά και το κόστος συλλογής. Είναι πάρα πολύ εύκολο να ανακατέψεις δύο σακούλες με βόλους, κόκκινους και άσπρους, θέλει πάρα πολλές εργατοώρες να τους ξεχωρίσεις. Είναι απαράβατος φυσικός νόμος και όταν μιλάμε για Κυκλική Οικονομία πολεμάμε αυτό το νομό, πολεμάμε τη μεγάλη διασπορά και το κόστος συλλογής. Άρα εδώ μπαίνουν πολιτικές, όπως για παράδειγμα επιχειρηματικά πάρκα με συνδεδεμένες επιχειρήσεις, ώστε να εξασφαλίζεται η αρχή της εγγύτητας, καλά συμβόλαια με τους παραγωγούς, ώστε οι μονάδες παραγωγής, είτε diesel είτε βιοαερίου, να είναι πάρα πολύ κοντά στον πρωτογενή τομέα, ακόμα και μέσα στις πόλεις, όταν μιλάμε για αστικά απόβλητα, ας μην ακούω αυτά τα μυθεύματα ότι μυρίζουν… Δεν υπάρχουν αυτά. Αν πάτε στην Ευρώπη θα δείτε ότι όλα αυτά είναι μυθοπλασίες. Πολύ περισσότερο μυρίζει το απορριμματοφόρο που μαζεύει τον πράσινο κάδο παρά μια αναερόβια παραγωγή βιοαερίου και ηλεκτρισμού. Η θέση και η εγγύτητα είναι ζωτικό σημείο.
Και θα κλείσω με μια επισήμανση: Η κοινωνική οικονομία, στην Ελλάδα, είναι στα σπάργανα, ήδη στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα δείτε ότι αυτή τη στιγμή είναι το 10% του ΑΕΠ, και εδώ έχουμε ένα τεράστιο ανθρώπινο δυναμικό, έναν τεράστιο πλούτο που κάθεται, τους ανθρώπους μας, που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν προς αυτήν την κατεύθυνση, στην κατεύθυνση μέσω της κοινωνικής οικονομίας η οποία έχει κι επιπλέον πόρους για να μπορέσουμε, ακριβώς, να στήσουμε, κοινωνικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις που να είναι πλάι στις παραγωγικές μονάδες.
Κλείνω με τα Πράσινα Σημεία: Πολύ φοβάμαι ότι εδώ έχει γίνει μια παρανόηση. Όσο αφορά στο πράσινο σημείο – που πριν απέλθω από το υπουργείο Περιβάλλοντος είχα δώσει στον συνάδελφο μου, τον κ. Φάμελλο, μια καλή έκθεση γι’ αυτό το θέμα – ναι μεν αυτή τη στιγμή υπάρχει το ζήτημα της χωροθέτησης γιατί δεν προβλεπόταν όταν βγήκαν τα ΚΠΣ, (όταν γεννήθηκαν τα ΚΠΣ δεν υπήρχε η έννοια Πράσινο Σημείο), αλλά μην το μεγαλοποιούμε. Θα μπορούσε με ένα ΠΔ για ολόκληρη την Αττική, -είναι πολύ θετικό το Συμβούλιο της Επικρατείας – να χωροθετηθούν, διότι το Πράσινο Σημείο δεν είναι κάτι βαρύ και ρυπογόνο. Πράσινο Σημείο είναι ένας πολύ καθαρός πράσινος κάδος και μάλιστα πολύ καθαρότερος, που σημαίνει ότι σε μικρή κλίμακα θα μπορούσε να είναι ένα άδειο μαγαζί, που είναι πολύ κοντά στην πόλη, στα σχολεία, στα σπίτια. Τι κάνει; Μαζεύει χαρτί, γυαλί, αλουμίνιο, τα πρεσάρει και είναι περισσότερο μια πρόσβαση σε ένα ημιφορτηγό για να περάσει. Μεγεθύνουμε πράγματα τα οποία ουσιαστικά έχουν λυθεί ήδη και είναι απλά.
